Winoroślowate Vitaceae to bardzo liczna w rodzaje rodzina, do której zlicza się 12 rodzajów i około 700 gatunków, występujących na obszarach tropikalnych i subtropikalnych Ameryki, Afryki, Azji oraz Australii. Wszystkie taksony to rośliny wieloletnie, w których przeważają krzewy wspinające się nazywane lianami.
Liany to wysokie pnącza wspinające się na wysokie drzewa w lasach puszczy tropikalnej. Rzadko są to krzewy lub niskie drzewa rosnące samotnie bez udziału innych roślin. W budowie anatomicznej lian wyróżnia się grube pędy, u których cechuje się szerokie promienie rdzeniowe oraz partie korkowe nadające wiotkość winoroślowatym, a jednocześnie sztywność pędów, które wspinają się po podporach.
Winoroślowate wykazują duże pokrewieństwo z rodziną szakłakowatych, ale nie ma między tymi rodzinami form pośrednich, a przodkami rodziny winoroślowatych były rośliny drzewiaste, niewspinające się na podpory. Rodzajami, które najliczniej reprezentują tą rodzinę są: winnik Ampelopsis cisus Cisus, winobluszcz Parthenocissus i winorośl Vitis. W górnej kredzie Alaski odnaleziono kopalne szczątki rodzaju winorośli i winnika, natomiast w południowej Anglii potwierdzono znaleziska nasion winorośli.
Mfologia rodziny winoroślowatych
Trzy lub pięcioklapowane liście u winoroślowatych ułożone są na pędach naprzemianlegle w dwóch prostnicach. Gatunki wspinające się tworzą wąsy, odpowiadające przekształconym kwiatostanom, ułożone naprzeciwlegle do liści. Wąsy dzieli się na dwa rodzaje, pierwsze to typowe lekko skręcone wykonujące okrężne ruchy nutacyjne (zwiadowcze), które są charakterystyczne dla wszystkich winorośli. Drugi rodzaj wąsów wytwarza charakterystyczne przylgi tzw. tarczki czepne, które bardzo rzadko wykonują ruchy zwiadowcze, ale przylgi umożliwiają czepianie się gładkich pni i ścian. Na końcach rozgałęzień wąsów powstają przylgi przez rozrost komórek skórki, które przytwierdzają się do podłoża, wydzielają one również obficie śluz, który w kontakcie z powietrzem twardnieje powodując silne złączenie tarczki z podłożem. Natomiast wąsy bez przylg, po owinięciu podpory owijają się spiralnie wokół niej i później drewnieją.
Kwiaty są niepozorne, tworzą kwiatostany zebrane w wiechy o cztero lub pięciodzielnych koronach, białe, zielonkawe lub żółtawe, jednopłciowe lub obupłciowe. Pojedynczy kwiat zbudowany jest z kielicha, który przypomina kubek; brzegiem czasami jest ząbkowany, ewentualnie słabo lub wyraźnie wcięty. Płatki korony zrastają się zagiętymi do wnętrza szczytami. Wewnątrz kwiatów znajdują się pręciki, które są nadległe płatkom.
Dwukomorowa zalążnia jest górna z dwoma owocolistkami. W komorze znajdują się zawsze dwa zalążki. Szyjka słupka może przybierać różną formę, od długiej i nitkowatej do cylindrycznej i stożkowatej, lub bardzo krótkiej. U rodziny winoroślowatych kwiaty zapylane są tyko przez owady; są chętnie odwiedzane przez pszczoły i są dobrym dla nich pożytkiem. W krajach basenu morza śródziemnomorskiego podczas kwitnienia winnic przewozi się pasieki dla pozyskiwania pożytku pszczelego. Po zapłodnieniu powstają owoce, są to najczęściej soczyste jagody z 1 lub 4 nasionami zaopatrzonymi w oleistą tkankę odżywczą, otoczone twardymi łupinami. Zarodek jest bardzo mały i posiada płaskie szczelnie przylegające liścienie.
Charakterystyka rodzaju winorośl
Rodzaj winorośl, do którego zalicza się około 50 gatunków krzewów trudnych między sobą do rozpoznania, występuje na obszarze półkuli północnej. Najwięcej w Ameryce Północnej, następnie w Azji (Chinach). W Europie na stanowiskach naturalnych rośnie tylko winorośl właściwa Vitis vinifera i występuje w zachowanych reliktowo lasach liściastych krajów śródziemnomorskich i Azji Południowo-Zachodniej. Jej zasięg naturalny sięga przez ciepłolubne łęgi rzeki Renu i Dunaju do Europy Środkowej.
Winorośl ma sezonowe, wcięte, ząbkowane i pierzaste liście, rzadko zimozielone i wspinają się na podpory za pomocą rozgałęzionych lub pojedynczych wąsów ułożonych naprzeciwlegle do liści. Z pędów łuszczy się taśmowo kora, cecha ta wyróżnia rodzaj winorośl od innych rodzajów w obrębie rodziny. U typowych dzikich gatunków występujących w naturze kwiaty są zazwyczaj dwupienne, podczas gdy, większość odmian uprawnych kwiaty ma obupłciowe. Kwiaty osadzone są w wiechach na pędach, są przeciwległe liściom, których oś jest przedłużona w wąs czepny. Kwiat składa się z pięciu płatków zrośniętych szczytami. Płatki odpadają podczas rozwoju kwiatów ukazując pręciki. Soczysta jagoda to owoc o miękkim miąższu, podzielonym na dwie komory i zwierający od 2-4 pestek kształcie spłaszczonej gruszki.
Przegląd gatunków ozdobnych uprawianych w Polsce
Winorośl właściwa Vitis vinifera
Winorośli właściwa jest wykorzystywana jako roślina ozdobna w ogrodach, tworzy ona zdrewniałe pędy, których długość może sięgać nawet do 20–30 m. Najdłuższy pęd u tej winorośli opisano jako ciekawostkę w 1768 roku, u rośliny rosnącej w cieplarni pod Londynem, który dostarczał owoce dla dworu angielskiego, i osiągnął on długość 45 m. Pędy u winorośli właściwej rosną w sposób sympodialny tworząc długo i krótkopędy. Na długich pędach u nasad liście dolne osadzone są krzyżowo-naprzemianlegle. Z pachwin tych liści wyrastają krótkopędy z 3-5 liśćmi i wąsami. Zamiast wąsów na kwitnących długopędach powstają kwiatostany. Wąsy są dwuramienne, gdzie w miejscu rozwidlenia po stronie zwróconej do podstawy pędu znajduje się łuskowaty listek będący elementem wspierającym dłuższego ramienia wąsa. Liście ma sezonowe z czterema lub- pięcioma klapami, osadzone na ogonku długości 10 cm, kształtu okrągło-sercowatego z klapami grubo ząbkowanymi zachodzącymi na siebie. Kwiaty o bardzo przyjemnym zapachu, żółtozielone, zebrane w wiechy. Pliniusz mawiał „iż zapach ich nie przewyższa żaden aromat świata”. Owocem jest jagoda koloru od zielonego do ciemnoniebieskiego o zróżnicowanej wielkości, kształtu okrągłego lub podłużnego. W obrębie winorośli właściwej występują podgatunki:
– Vitis vinifera subsp. silvestris, uważany za podgatunek i formę macierzystą starszych odmian uprawnych, u którego obszar rozprzestrzenienia rozciąga się przez Europę Środkową i Południową, zachodnią Azję Mniejszą, Palestynę i Afrykę Północno-Zachodnią.
– Vitis vinifera subsp. caucasica, jest trudny do odgraniczenia od opisywanego wyżej podgatunku. Zasięg naturalny sięga od południowej Ukrainy poprzez Azję Mniejszą, Kaukaz, Iran, Turkiestan, aż po Kaszmir.
– Vitis vinifera subsp. vinifera, to podgatunek uprawny na świecie. Zalicza się do niego wszystkie odmiany i formy uprawne, czyli około 5000 odmian, których usystematyzowaniem i charakteryzowaniem według kryteriów morfologicznych i fizjologicznych zajmuje się dział nauki ampelografii.
Winorośl właściwa to jedna z roślin najdłużej pozostających w służbie dla człowieka. O jej uprawie zaświadczają malowidła w piramidach egipskich już w starożytności, na których przedstawiano sposób robienia wina i uprawę krzewów. Owoce winorośli są spożywane i przetwarzane na surowo oraz w formie wysuszonej wykorzystywane w cukiernictwie. Suszone jagody tworzą cenny asortyment wykorzystywany przez człowieka jako:
– rodzynki, które uzyskuje się z owoców jasno zabarwionych,
– sułtanki, które pochodzą od odmian o jasnym zabarwieniu owoców i pozbawionych pestek owoców,
– koryntki to wysuszone bezpestkowe niebiesko-czarne owoce wielkości grochu, kiedyś uprawiane w okolicach Koryntu.
– cybeby to duże rodzynki suszone bezpośrednio na roślinach, mające pestki.
Największe znaczenie dla owoców winorośli ma produkcja wina, wina musującego, bezalkoholowego soku i octu winnego.
W uprawie jako rośliny ozdobne wykorzystuje się odmiany ogrodnicze winorośli właściwej, cenione jako wartościowe pnącza.
Vitis vinifera ‘Incana’ – charakterystyczne dla tej odmiany jest to, że cała roślina, tj. liście jak i młode przyrosty, pokryte są delikatnym szarym, srebrzystym kutnerem (krótkimi, miękkimi i gęstymi włoskami) nadając krzewom srebrzystoszare ubarwienie. Liście ma sezonowe, mogą być trzy klapowe lub bezklapowe, mają widoczne delikatnie zaróżowione nerwy. Zawiązuje kuliste drobne owoce barwy czarnej. Polecana do tworzenia barwnych zestawień kolorystycznych, szczególnie z gatunkami drzew i krzewów o bordowych liściach, ponieważ jest niewiele pnączy o tak atrakcyjnym kontrastowym ubarwieniu. Dorasta do wysokości 10 m, rocznie przyrastając około 1-2 m. Nadaje się do sadzenia w strefie klimatycznej 6-9.
Vitis vinifera ‘Purpurea’ to odmiana ze starszych odmian, uprawiana już od 1838 roku, o czerwono purpurowej barwie liści, która utrzymuje się przez cały okres wegetacji, co jest również niezmiernie rzadkie u krzewów pnących. Liście brzegiem ząbkowane, mają około 10-15 cm długości i zbudowane są z 3-5 klap. Barwa liści zmienia się w miarę ich dojrzewania i wzrostu. Początkowo młode liście są purpurowe, następnie intensywnie czerwone, a kiedy dojrzeją jesienią – purpurowo-czerwone. Koniecznie powinna być sadzona na stanowiskach słonecznych, gdyż w cieniu liście zielenieją. Zawiązuje niewielkie ciemnopurpurowe owoce, które są jadalne, ale niezbyt smaczne. Dorasta do wysokości około 10 m przyrastając rocznie około 2 m. Polecana jest do sadzenia w strefie klimatycznej 6-9. Atrakcyjnie komponuje się z krzewami o srebrzystym zabarwieniu liści, takimi jak rokitnik pospolity, oliwnik wąskolistny, grusza wierzbolistna itp.
Vitis ‘Zilga’ to silnie rosnące pnącze charakteryzuje się bardzo intensywnym wzrostem i jest wykorzystywane również jako ozdobne. Owoce ma ciemnofioletowe, słodkie i smaczne. Sadzona jest w ogrodach jako roślina ozdobno-użytkowa z uwagi jasnozielone liście, intensywny wzrost, oraz cenne owoce. Dla pozyskiwania owoców wymaga cięcia jak odmiany owocowe na plantacji. Natomiast w uprawie dla celów ozdobnych pozostawia się pędy rosnące pionowo w celu szybkiego porośnięcia konstrukcji.
dr inż. Przemysław Bąbelewski
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
